Rechtmatigheid door een NLP-bril

Geeft de overheid de miljarden belastinggeld wel netjes uit? De rekenkamer onderzocht dat en constateert dat met name het ministerie van Volksgezondheid (VWS) niet goed kan verantwoorden waar het geld naar toe is gegaan. De president van de rekenkamer, Arno Visser, is kritisch. Hij was afgelopen week te gast bij Nieuwsuur. Het kabinet geeft als oorzaak de coronacrisis, maar is dat een goed excuus?

Gehaktdag

Op de derde woensdag in mei worden de jaarverslagen van de verschillende ministeries door de minister van Financiën aangeboden aan de Staten Generaal. In die rapporten leggen de ministers verantwoording af over het gevoerde financiële beleid. Op deze zogenaamde ‘verantwoordingsdag’, die  ook wel bekend staat als ‘gehaktdag’, biedt ook de president van de Algemene Rekenkamer een rapport aan waarin de jaarverslagen kritisch onder de loep worden genomen. Dit jaar concludeert de Rekenkamer dat er € 9,1 miljard onrechtmatig is uitgegeven. Dat is in jaren niet voorgekomen. Vooral VWS maakte het bont. Er werd voor spullen betaald terwijl het onduidelijk is of die werden geleverd.

De verantwoordelijke ministers beweren dat het meeste geld wel goed is uitgegeven, maar dat in de haast niet alle procedures zijn gevolgd. Zo zegt minister De Jonge: “Ik ben er wel gerust op dat die uitgaven op een goede manier zijn gedaan, maar ik weet zeker dat niet in alle opzichten aan de rechtmatigheidsvereisten is voldaan.” Hij neemt de beademingsapparatuur als voorbeeld. Daarvoor is dagenlang door het ministerie rondgebeld om ervoor te zorgen dat zo snel mogelijk kon worden geleverd. “Is er een aanbestedingsprocedure doorlopen? Nee, natuurlijk niet zou ik bijna zeggen. Is bij de levering gecontroleerd of alle bonnen kloppen, de pakbonnen bijvoorbeeld? Nee. Als ze niet geleverd zouden zijn, hadden we er natuurlijk niet voor betaald. Bovendien hadden we dan degenen die erop zaten te wachten waarschijnlijk wel aan de lijn gekregen.”

Verantwoording

In tijden van crisis blijkt dat het tijdig verkrijgen van de juiste spullen belangrijker is dan geldende Europese procedures. Een dilemma waar vrijwel elke inkoper mee te maken krijgt. Je wilt doelmatig handelen, maar het is vooral de rechtmatigheid waar de organisatie op wordt afgerekend. Zo ook de ministeries. Het financiële beheer van het ministerie VWS blijkt echter al langer een zorgenkindje. In zeventien jaar tijd is er maar liefst twintig keer gewaarschuwd. Ondanks alle waarschuwingen van de Rekenkamer heeft VWS het met de coronacrisis nóg bonter gemaakt: van vijf miljard extra is de helft van de uitgaven niet meer te verantwoorden. Men houdt zich op dit vlak niet aan de wet. Ministers geven normaal gesproken zelfs pas geld uit wanneer ze toestemming hebben van de Staten-Generaal en uitzonderingsmogelijkheden moeten worden gemeld. Dat is allemaal niet gebeurd waardoor er geen democratische verantwoording mogelijk is over wat er met het belastinggeld is gebeurd.

De coronapandemie en het snelle handelen worden nu aangewezen als oorzaak van de tekortkoming, maar is dat werkelijk de oorzaak? En staat het kabinet zelf eigenlijk wel aan de kant van de oorzaak? Is er daadwerkelijk bereidheid dit probleem, wat blijkbaar al veel langer speelt, op te lossen? De uitdrukking ‘aan de kant van de oorzaak staan’ wordt veelvuldig in de NLP gebruikt en is een basisvoorwaarde voor effectieve verandering en het behalen van succes. Aan de kant van de oorzaak neem je eigenaarschap over de situatie, aan de gevolg-kant ben je slachtoffer van een situatie. Denkend vanuit de oorzaakkant, ben je ervan overtuigd dat je zelf invloed uit kunt oefenen op datgene wat je creëert. Je zoekt de oorzaak of oplossing van datgene wat je overkomt en past jouw gedrag daarop aan.

Gebrekkig beheer

Door de coronacrisis aan te wijzen als oorzaak, leidt het kabinet de aandacht slim af. Er wordt geen verantwoording genomen voor eigen tekortkomingen, en men gaat door op de manier waarop dit al jaren gebeurt. Als je doet wat je deed, krijg je wat je kreeg. De Rekenkamer daarentegen wijst de terechte oorzaak aan: het gebrekkige beheer van de financiën. Wanneer het kabinet de eerdere waarschuwingen had opgepakt, had het al ver voor de crisis aan de kant van de oorzaak kunnen staan en de problemen die er zijn kunnen oplossen. Het gaat namelijk niet alleen over de bonnetjes; het gaat hier over financieel beheer. Zorgen dat je je zaken op orde hebt en dat de regels die we met elkaar maken en moeten naleven daadwerkelijk effectief zijn. Aanbestedingsregels en een crisis blijken niet de meest efficiënte combinatie. Met deze wetenschap is het zinvol te onderzoeken welke manier van werken dan wèl werkt om zelfs in tijden van crisis te kunnen blijven verantwoorden wat er met het belastinggeld gebeurt. Dat zou inkopers in andere organisaties ook beter op weg helpen wanneer zij voor een soortgelijk dilemma staan. Bovendien zet deze vraag je direct aan de kant van de oorzaak.

In een bestuurscultuur gaat het over macht en tegenmacht. De Rekenkamer is de tegenmacht van het kabinet. Diezelfde Rekenkamer vraagt aandacht voor een probleem dat eraan zit te komen. Door jezelf dat af te vragen, kom je aan de kant van de oorzaak. Wat dat betreft is wat Arno Visser zegt meer dan terecht: “De regels van het spel veranderen niet door de crisis. Wat onrechtmatig was, blijft onrechtmatig. En onvoldoende informeren is onvoldoende informeren. Een organisatie moet weten waar die zich kan ontwikkelen, waar het beter kan.” Als inkoper ben jij de tegenmacht binnen jouw organisatie. Jij vraagt aan de voorkant aandacht voor rechtmatigheid en sta je daarbij dan aan de kant van de oorzaak of aan die van het gevolg?